پیوست نگاری

یادداشت با موضوع “الزام پیوست نگاری اجتماعی پروژه های شهری”

دکتر سولماز رضایی

روزنامه تعادل – ۱۴ آدر ماه ۹۶ صفحه ۸

لینک در سایت روزنامه

از ابتدای دهه ۷۰ میلادی در کشورهای اروپایی تفکری شکل گرفت که معتقد بود کلیه پروژه های زیرساختی خصوصاً پروژه های شهری که ارتباط مستقیم و هر روزه با زندگی شهروندان دارد، علاوه بر این اصل بدیهی که می بایست برای مردم طراحی شوند، باید “با مردم” آماده شوند. تفکر یاد شده بیان می داشت باید نظرات، نیازها و آرزوهای مخاطبان پروژه ها اخذ و تبعات و زمینه های اجتماعی مترتب با آنها از زمان شروع به طراحی مورد توجه جدی قرار گیرد.
در یک نگاه ساده، آگاهی از تبعات مثبت و منفی اجتماعی یک پروژه قبل از شروع به اقدامات عملیاتی با استفاده‌ از ابزار های مشاوره ای مانند یک گروه اجتماعی ضروری و الزامی است. از دیدگاه نظریه سیستم ها، شهر یک سیستم اجتماعیِ پویاست که در آن سه سطح از حرکتِ مکانیکی، زیستی و اجتماعی قابل ملاحظه است. نگاهی صرفاً کالبدی به شهر که در برنامه ریزی های صورت پذیرفته، تبعات اجتماعیِ تحولات شهری، عناصر و اجزای آن را قبل، حین و بعد از تغییرات، مورد بررسی و کنکاش قرار ندهد، می تواند هزینه های منفی بسیاری را برای مردم و سیستم مدیریت یک شهر تحمیل نماید. به عبارتی برنامه‌ ریزی‌ها می بایست فراتر از اهداف کالبدی، نیازهای شهروندان از شهر را به عنوان بستری برای بروز خلاقیت ها و تحقق آرمان‌های انسانی در نظر بگیرد. هرگونه تغییردر جزئی از پیکره ی شهر در قالب یک پروژه کلان شهری تا سطوح بسیار خردتر، می تواند پیامدهای اجتماعی زیادی به دنبال داشته باشد که به مرور ابعاد بزرگتر و پیچیده تری پیدا می‌کند. تصمیم گیری و تصمیم سازی به منظور انجام پروژه های شهری در سطوح مختلف که در فضای فقدان اطلاعات و آمارهای کلیدی و تحلیل تبعات حیات اجتماعی صورت پذیرد، می‌تواند باعث واکنش منفی در موضوعات مهمی مانند: بار ترافیکی، رفاه و سلامت، شیوه زندگی، امنیت اجتماعی، هویت و تعلق مکانی، معیشت، نظام همسایگی، آسیب‌های اجتماعی، ساختار قدرت، منظر شهر و بسیاری موضوعات دیگر شود. بنابراین در یک نگاه پایدار به شهر، از روش‌های علمی به جهت کاهش تبعات منفی اجتماعی و فرهنگی و تقویت آثار مثبت منتج از اجرای یک پروژه شهری در تمام مراحل انجام کار استفاده می شود که به اینگونه روش‌های علمی،” ارزیابی تاثیرات اجتماعی” یا به اختصار”اتا” گفته می شود . به عبارتی “اتا” پژوهشی میان رشته ای است که می کوشد با سهیم شدن در تمام مراحل برنامه ریزی، اجرا و ارزیابی نتایج اقدامات توسعه ای، شناخت معتبری از تغییراتی که این اقدامات در محیط طبیعی و اجتماعی ایجاد می کنند، ارائه نماید.
در این خصوص شورای اسلامی شهر تهران بر اساس مصوبه ای در سال ۸۶ ، شهرداری تهران را موظف به تهیه پیوست فرهنگی برای طرح ها و پروژه های شهری از محل اعتبارات همان پروژه نمود. در همان سال با تأکید مقام معظم رهبری بر لزوم ارائه پیوست فرهنگی در کلیه پروژه ها ، شورای عالی انقلاب فرهنگی طی مصوبه ای، تمام دستگاه‌های اجرایی کشور را ملزم به پیش‌بینی پیوست فرهنگی برای طرح‌های اقتصادی و عمرانی نمود و در سال ۸۷ شهرداری تهران لزوم انجام مطالعات اجتماعی و فرهنگی را برای تمامی طرح های اجرایی به واحدهای تابعه خود ابلاغ و ۳ درصد از اعتبارات مصوب پروژه ها را برای انجام این مطالعات در نظر گرفت. متاسفانه علیرغم اقدامات انجام شده به دلایلی از قبیل حاکمیت نگاه مهندسی و سازه محور، کم ارزش تلقی کردن نقش مشارکت های اجتماعی، تعجیل در انجام پروژه ها و تغییرات مدیریتی زیاد، نقش چنین مطالعاتی کمرنگ بوده که این مسئله در پدیدار شدن بسیاری از معضلات اجتماعی در سطح شهر بعد از افتتاح پروژه های عمرانی قابل ملاحظه است.
یکی از نتایج ارزیابی تاثیرات اجتماعی در پروژه های شهری، دخیل نمودن مردم در تصمیم گیری ها و افزایش انگیزه های اجتماعی برای مشارکت در فعالیتهای توسعه‌ای است. به عبارتی دیگر، مطالعات اتا می بایست میزان انطباق اهداف پروژه های شهری با علایق و ساختار محیطی ذهنی شهروندان را بررسی و فضای مناسبی را به جهت استفاده از آراء و نظرات مردم در طرح‌های مختلف شهری فراهم نماید چرا که عدم توجه به این موضوع می‌تواند عدم همکاری شهروندان در تهیه، اجرا، نگهداری و حفاظت از طرح ها و پروژه های شهری را به دنبال داشته و باعث دوباره‌ کاری و هدر رفت وقت و هزینه‌های بسیاری گردد. روشهای مختلفی برای مشارکت دادن شهروندان در تهیه طرح های توسعه شهری وجود دارد مانند: برنامه ریزی از کل به جز، نواحی واحدهای همسایگی، برنامه ریزی وکالتی، برنامه ریزی گام به گام، جنبش های اجتماعی شهری و … که هر کدام دارای تعاریف و جزئیات بسیاری است که با توجه به ساختار حاکم بر هر کشور اجرا می گردد. یکی از روشهای عملیاتی در این زمینه، تشکیل کمیسیونهای مناظره عمومی در بعضی از کلانشهرهای دنیاست که پیش از انجام یک پروژه شهری، ضمن اطلاع رسانی دقیق در خصوص پروژه به شهروندان در بخش های تامین منابع مالی، ابعاد پروژه و زمان بندی، نظرات شهروندان اخذ و در تصمیم گیری نهایی لحاظ می شود. در صورتی که در شهرهای کشورمان معمولاً شهروندان پس از تایید نهایی طرح ها، در جریان اقدامات در دست انجام قرار گرفته و در صورت داشتن هرگونه اعتراض، مسیر بسیار پیچیده ای را می بایست طی نمایند. اخیراً شهرداری تهران در رویکردی جدید، خبر از اجرای طرح باشگاه مشاوران شهرداری متشکل از افراد داوطلب برای اخذ نظرات، انتقادات و پیشنهادات مردم در فعالیت های شهرداری داد که در صورت اجرای صحیح می‌تواند بسیاری از کاستی های موجود در این زمینه را برطرف نماید.