محرم

رابطه ی آیین های مذهبی با منظر شهری
به قلم سولماز رضایی
روزنامه آفتاب یزد –۲۷ شهریور ماه ٩٧ -صفحه ۹

در دنیای مدرن امروز شهر فضایی است که می بایست روح زندگی را برای ساکنان خود تولید نماید و هرگونه توسعه شهری می بایست با حفظ هویت تاریخی و فرهنگی شهر همراه باشد. در این ارتباط منظر شهری به عنوان نشان و نمادی از روحیات جمعی هر جامعه ی شهری، حاصل تصمیمات و تصورات مردم آن شهر است. منظر شهری از نگاهی روانشناسانه به دو بخش عینی و ذهنی تقسیم می گردد. در تعریفی دقیق تر منظر عینی شهری تمام آن چیزی است که در مرحله نخست از محیط شهری و از سطوح مختلف آن درک می شود و منظر ذهنی تصویر نقش بسته در ذهن افراد از محیط شهری است که در ارتباط با عواطف و احساسات آن ها به وجود می آید . به عبارتی منظر شهری تلفیقی از ذهنیت غیر ملموس و کالبد عینی ملموس می باشد که می توان آن را از ابعاد مختلفی مورد بررسی و تحلیل قرارداد. در این میان اعتقادات و ارزش های جامعه نقشی اساسی در شکل گیری مناظر شهری دارد. خصوصیات کالبدی شهرها خروجی نیازها، رفتارها و باورهای ساکنان خود است و از این روست که کالبد و منظر هر شهر با توجه به گونه گون بودن این مولفه ها متفاوت از شهرهای دیگر است.
“آیین ها” از دیرباز اثری انکارناپذیر در شکل گیری سکونت گاه های بشری داشته اند. همانگونه که محیط های گوناگون می توانند می توانند بر باورها و اعتقادات جامعه اثربخش باشند، آیین های ملی و دینی نیز تاثیر متقابلی را بر محیط اطراف خود می گذارند. “آیین ها” مجموعه ای از رفتارهای انسانی هستند که بر پایه عقایدی مشترک، به لحاظ اجتماعی انسجام هر چه بیشتر جامعه را باعث می شوند. در این میان آیین های مذهبی رفتارهایی برگرفته از آموزه های مذهبی می باشند که جایگاه ویژه ای در سنت ها و فرهنگ مردمان یک جغرافیای دینی داشته و برای بیان احساسات مذهبی به کار برده می شوند. ناگفته پیداست این آیین ها خود به تنهایی اثری دگرگون کننده بر افراد نداشته بلکه این باورها و اعتقادات درونی نهادینه شده است که تبلور آن در قالب چنین رفتارهای اجتماعی باعث تعالی روح و جان بشری می گردد. چنین آیین هایی به عنوان فعالیتی اجتماعی با ماهیتی نمادین، قابلیت تکرار پذیری در مکان و زمان مشخص را دارا بوده و افراد را در زمان و مکان به یکدیگر ارتباط می دهد و حرکتی منظم را سبب می گردد. در تحلیل های تاریخی فضای شهری، آیین ها علاوه بر دارا بودن نقش آشکار کننده قدمت تاریخی یک جامعه، باعث شکل گیری خاطرات جمعی می گردد. همچنین آیین ها جهت گیری مشخصی را برای طراحان شهری به جهت در نظر گرفتن ملاحظات کالبدی برای ایجاد فضاهایی که مناسب برپایی آیین ها باشد مشخص می نمایند. آیین ها علاوه بر اینکه نقشی اساسی در شکل گیری ویژگی های بخشی از فضاهای شهری دارا می باشند، به دلیل وجوه معنوی و تاریخی خود، فضاهایی که فاقد خصوصیت کالبدی می باشند را هویتی ویژه بخشیده و برای آن ها جایگاه متمایزی را به لحاظ ویژگی خاطره انگیزی در اذهان شهروندان به وجود می آورند. به گونه ای که به عقیده ی Mircea Eliade از دین پژوهان و اسطوره شناسان شاخص رومانیایی، آیین ها باعث برتری فضاها و مکان ها بر یکدیگر و خلق زمان مقدس می گردند. اینگونه است که چنین مراسماتی، مناظری شهری با قابلیت ایجاد یا تقویت حس تعلق مکان پدید آورده و حال و گذشته را به هم پیوند می دهند.
برگزاری آیین های فرهنگی و مذهبی در میان مردم ایران به عنوان حرکتی ریشه دار همواره مورد توجه جدی بوده و در طول تاریخ به طور پیوسته بر عمق آن افزوده شده است. در این میان مکان های آیینی مذهبی مانند حسینیه ها، تکایا، مساجد و فضاهای عمومی پذیرای چنین مراسماتی، دارای نشانه های معناداری هستند که به فضا معنا بخشیده و زمینه ساز وقوع تعاملات مثبت اجتماعی و ارتقاء هویت جمعی می گردند. چنین مکان هایی اکنون دارای جایگاهی رفیع در فرهنگ و باورهای جامعه بوده و با ایجاد خاطرات جمعی موجب احیای حیات شهری می گردند.
سولماز رضایی
دکترای برنامه ریزی شهری