یادداشت تخصصی با موضوع “وظایف و اختیارات شهرداری ها” – به قلم سولماز رضایی

با توجه به به ساختارهای سیاسی حاکم در کشورهای مختلف، تعاریف گوناگونی از مفهوم شهرداری و نوع کارکرد آن وجود دارد و ارائه یک تعریف واحد و جامع در ابن زمینه کاری دشوار است. اما به بیانی کلی، در جهان امروز، شهرداری نهادی عمومی، غیر دولتی، محلی و مستقل است که به عنوان مهمترین جزء حکومت های محلی با ارائه خدمات گوناگون عمرانی، رفاهی و شهری به رفع نیازهای مردم پرداخته و در انجام امور از مشارکت شهروندان بهره می برد. در دهه های اخیر افزایش تمایل به شهرنشینی و به تبع آن گسترش کالبدی شهرها باعث گردیده تا این نهاد مدنی روز به روز وظایف بیشتری را برعهده گرفته تا بتواند به نیازهای روز افزون شهروندان در بخش‌های عمران، محیط زیست، بهداشت و سلامت و بسیاری موارد دیگر پاسخ مناسبی دهد. وظایفی که دولتها و حکومتها به شهرداریها به عنوان دولت‌های محلی واگذار کرده تا خود بتوانند  نقش موثرتری در سیاست‌گذاری‌ها و راهبری های کلان ایفا نمایند. به عبارت دیگر شهرداری ها که زمانی محدوده ی وظایفشان صرفاً به چند فعالیت خدماتی محدود می‌شد، اکنون میبایست با برنامه‌ریزی گسترده تری، رفاه فردی و اجتماعی را در شهر ها فراهم آورند. رفاهی که تحقق آن وابسته به انجام دامنه ی بسیار گسترده ای از اقدامات و فعالیتهاست. در این زمینه سازمانهای بین المللی، برنامه ها و اسناد مختلفی که مرتبط با وظایف کلان مدیریت شهری و شهرداریها با توجه به شرایط شهرهای امروزین می باشند، تدوین و به مرحله اجرا گذاشته اند. در این راستا برنامه مدیریت شهری (Urban management programme) که توسط سازمان ملل و بانک جهانی به عنوان مهمترین برنامه در این حوزه تدوین شده است، در بخش های مختلفی وظایف و اختیارات مدیریت‌های شهری را تبیین نموده است. مانند: مدیریت محیط زیست، سیاستگذاری جهت کاهش فقر شهری، مدیریت زیرساخت های شهری، ساماندهی کودکان خیابانی و آسیب های اجتماعی، فعال نمودن بخش خصوصی، مدیریت مجموعه های تجاری و اجتماعی، افزایش کارایی اقدامات مالی شهرداری، کارایی بخشی به هزینه های جاری و سرمایه ای و بسیاری برنامه های دیگر که نشان می دهند اختیارات مدیریت شهری و انتظارات از مجموعه شهرداری ها صرفا به فعالیت های خدماتی اندک محدود نبوده و نیازمند نگاهی جامع تر به این موضوع می باشد.

در کشورمان بر اساس آنچه در ماده ۵۵ قانون شهرداریها مصوب سال ۱۳۳۴ آمده است، برای شهرداری ها دامنه گسترده ای از وظایف ذکر شده که با بسیاری از کلانشهرهای توسعه یافته جهان برابری می کند. اما علی رغم آنکه در بسیاری از این شهرها و متناسب با افزایش نیاز های شهر و شهروندان بر میزان این وظایف افزوده می‌شود و حکومت‌های محلی نقشی پررنگ تر در اداره شهرها پیدا می کنند، در ایران بخش عمده ای از این وظایف و اختیارات به سازمانهای مختلف دولتی واگذار شده و به جز بخشی کوچک که صرفاً خدماتی و مرتبط با کالبد شهر می‌باشد، مابقی از حیطه اختیار شهرداری‌ها خارج است. این در حالیست که در بیش از ۴۰ کشور جهان، شهرداری تنها مرجع تصمیم گیری در حوزه مدیریت شهرها به حساب می‌آیند.

یکی دیگر از مباحث مهم مرتبط با شهرداری ها، چگونگی و نحوه تامین درآمد ها و منابع مالی آن هاست. منابعی که از روش های مختلفی قابل حصول است اما همه این روش ها به درآمدی پایدار منجر نمی شوند. مهم ترین منابع مالی پایدار برای شهرداری ها، اخذ مالیات و عوارض مختلف، کمک های دولتی، استقراض و انتشار اوراق قرضه شهری است. امروزه در کشور های پیشرو، مطالعاتی به جهت بررسی ویژگی ها و ظرفیت های موجود هر شهر صورت پذیرفته و بر اساس آن روش های تامین درآمد های پایدار شهر ها تبیین می گردد.

در ادامه به بررسی وظایف، اختیارات و منابع درآمدی شهرداری ها در چند کشور جهان می پردازیم:

سوئد

در این کشور، خودگردانی محلات از طریق شهرداری ها و خودگردانی منطقه ای از طریق شورای استان ها اعمال می شود. بر اساس قوانین دولت سوئد، شهرداری ها وظایفی از جمله: آموزش اجباری و نظارت بر امور مدارس، تامین امنیت عمومی، حمایت از خانواده های نیازمند، آتش نشانی، مراقبت از اطفال و سالمندان، خدمات اجتماعی و بهداشتی، حفاظت از محیط زیست، رسیدگی به جاده ها و خیابان ها، توسعه صنعت و تجارت، خدمات پستی، تامین آب، برق و گاز، احداث ساختمان ها و فضا های عومی و… را در محدوده شهری خود بر عهده دارند. بر اساس قوانین، شهرداری ها و شورای ها استان، وضع مالیات و اقدامات اجرایی را در سطح محلی انجام می دهند و برنامه ریزی شهری منحصراً در اختیار شهرداری هاست. به عبارتی شهرداری ها به جز در مباحث مرتبط با امور دفاعی، سیاست خارجی، قانونگذاری و امور قضایی، در سایر موارد به طور مستقل عمل می کنند. کنترل و نظارت بر شهرداری ها در این کشور، بر عهده شهروندان است به گونه ای که در سطح محلی می توانند مجموعه مدیریت شهری را مورد بازخواست قرار دهند. همچنین مدیریت شهرداری ها دارای استقلال کامل بوده و هیچ یک از دستگاه های دولتی نمی توانند به تصمیمات شورا خدشه ای وارد نمایند. در شهر استکهلم، پایتخت کشور سوئد، عمده درآمد های شهرداری از محل مالیات ها (۶۷ درصد) و هزینه خدمات (۲۱ درصد) تامین می شود.

اتریش

بر اساس قوانین کشور اتریش، وظایف مملکتی میان حکومت مرکزی و ۹ ایالت تقسیم شده است و واحد های پایه حکومت شامل ۲۳۰۰ شهرداری است. شهرداری ها در این کشور وظایفی از قبیل ارائه خدمات شهری، محافظت از آثار تاریخی، کنترل ترافیک، امور مدارس ابتدایی، حفاظت از محیط زیست، امور انتظامی و امنیتی، برگزاری انتخابات، امور مهاجران، ارائه خدمات رفاهی و اجتماعی و … را بر عهده دارند. در شهر وین شهرداری از دو شرکت AIT به منظور تدوین استراتژی و برنامه ریزی توسعه شهری و Weinholding  جهت مدیریت شرکت های زیر مجموعه خود برای ارائه خدمات شهری استفاده می نماید. بر اساس قوانین کشور اتریش، در شرایط خاص، شهرداری ها می توانند با درخواست از دولت مرکزی، انجام برخی از وظایف خود را به دلیل عدم آمادگی، به حالت تعلیق درآورند. درآمد شهرداری ها در این کشور از محل کمک های بلاعوض، فروش خدمات استقراض، تسهیلات بانکی و اخذ عوارض محلی بر درآمد اشخاص بر اساس میزانی که به تصویب انجمن هر شهر می رسد تامین می گردد.

ژاپن

دولت های محلی در ژاپن بر اساس قانون استقلال محلی که در سال ۱۹۴۷ تصویب گردید دارای قدرت تصمیم گیری و اجرایی زیادی می باشند. وظایف شهردرای ها در این کشور شامل: خدمات شهری، تامین ممسکن شهروندان، تامین امنیت شهر و اداره پلیس، آموزش و پرورش عمومی، اداره فعالیت های اجتماعی، اداره امور فرهنگی، امور حمل و نقل شهری و جاده ای بهداشت و سلامت، تامین آب و کنترل سیستم فاضلاب و … می باشد. همچنین عمده ی منابع مالی شهرداری شهری مانند توکیو، از محل مالیات های محلی (۷۵ درصد) و درآمد های سرمایه ای (۷ درصد) و درآمد های متفرقه (۹ درصد) تامین می گردد.

سولماز رضایی

دکترای برنامه ریزی شهری