برگزیده ها

یادداشت با موضوع “شهر بدون مانع”

دکتر سولماز رضایی

روزنامه آفتاب یزد – ۱۲ آذر ماه ۹۶ صفحه ۱

لینک در سایت روزنامه

بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی (WHO)، ۱۵ درصد از مردم جهان یعنی چیزی حدود یک میلیارد نفر، دارای درجاتی از معلولیت جسمی یا ذهنی اند. این عدد در کشور ما به بیش از ۱۱ میلیون نفر می رسد که سه درصد این افراد دچار معلولیت خیلی شدید هستند. با توجه به لزوم ایجاد نگرشی جهانی نسبت به وضعیت جامعه معلولین، بنابر اعلام مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۲، روز ۱۲ آذر یا ۳ دسامبر هر سال به عنوان روز جهانی معلولین نامگذاری شد. هدف از این نامگذاری توجه دادن جوامع به حقوق افراد معلول و افزایش آگاهی جامعه نسبت به وضعیت معلولان از جنبه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است و در همین راستا شعار روز جهانی معلولین در سال ۲۰۱۷، «جامعه پایدار و انعطاف پذیر برای همه بسازیم»، تعیین شده است. از مهم‌ترین شاخصه های دستیابی به چنین پایداری در جوامع برای حضور همه اقشار جامعه با هر میزان توانمندی جسمی، مناسب سازی فضاهای شهری و رفع تمام موانعی است که حضور حداکثری شهروندان را دچار محدودیت می کند. در تفکری جامع و فراتر از مناسب سازی مکانی صرف، مفهومی تحت عنوان «شهر بدون مانع» شکل می گیرد. مفهومی عملیاتی برای شهری که زیستن در آن برای تمام اقشار مردم اعم از توانمند و معلول به لحاظ جسمی، سهل و دلپذیر باشد. چنین شهری نه تنها نوید یک زندگی مطلوب و سالم را برای شهروندانی با محدودیت های جسمی می دهد بلکه برای تمام آحاد جامعه، شهری امن و دارای سطح امنیت روانی بالاست و افراد بدون هیچ واهمه ای در فضاهای اجتماعی حضوری فعال می یابند. به عبارتی در شهر بدون مانع به بهانه ی معلولیت، افراد مجبور به عدم استفاده از فضاهای شهری و امکانات و زیرساختهای آن نمی‌شوند. در اواخر سال ۱۹۹۰ بسیاری از انجمن‌های معلولان در سراسر جهان در کمپینی با شعار «دسترسی آزاد برای همه»، فهرستی از مطالبات خود برای حضور بدون مشکل معلولان در جامعه تنظیم کرده و معتقد بودند یک دسترسی آزاد تنها شامل حرکت بدون مانع در فضاهای عمومی نیست بلکه تلاش برای ایجاد فضایی است تا به معلولان یک تجربه روحی و جسمی مشابه سایر افراد جامعه بدهد. همچنین بیانیه استکهلم که در سال ۲۰۰۴ از سوی انستیتو اروپایی طراحی و معلولیت منتشر شد، بیان می داشت یک طرح خوب فرد را توانا می کنند و یک طرح بد، ناتوان. با چنین نگاهی شهر بدون مانع بر اصولی چون مناسب‌سازی فرصت‌ها و استفاده برابر از حقوق انسانی پایه ریزی شده است.
یکی از مواردی که برای رسیدن به شهر بدون مانع الزامی است، مناسب سازی فضاهای شهری برای حضور همه افراد با سطوح مختلف توانایی جسمی است. مناسب سازی، اصلاح محیط و تدارک وسایل حمل و نقل است به طوری که افراد معلول قادر باشند آزادانه و بدون خطر در محیط پیرامون خود اعم از اماکن عمومی، معابر، محیط شهری و بین شهری و ساختمان های عمومی حرکت کنند و از تسهیلات محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با حفظ استقلال فردی بهره‌مند شوند.
در کشورمان، ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی و حرکتی برای نخستین بار در سال ۱۳۶۸ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسید و در سال ۱۳۷۸ ویرایش دوم آن هم مصوب گردید. همچنین مطابق با آیین نامه اجرایی بند ج ماده ۱۹۳ قانون برنامه سوم توسعه، کلیه دستگاه‌های اجرایی دولتی و سازمان‌های غیردولتی دارای ساختمانهایی با مصرف عمومی مکلفند قسمتهای مورد استفاده عموم در اماکن و ساختمانها (خصوصی و دولتی) را مطابق ضوابط مربوط به افراد دارای معلولیت مناسب سازی کنند. همچنین شهرداری ها موظف به تجهیز چراغ های راهنمایی و معابر عمومی به علائم صوتی و برجسته کردن سطوح پیاده‌روها، نزدیک تقاطع ها و محل ویژه برای توقف وسایل نقلیه ویژه معلولان جسمی و حرکتی هستند. با گذشت سالها از اولین مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و علیرغم وجود بخشنامه ها، مصوبات و لوایح الزام‌آور فراوان برای اجرای ضوابط یاد شده توسط مجلس شورای اسلامی اکنون شاهد کاستی‌های بسیاری در محیط های شهری برای تردد بدون مانع معلوان هستیم. بر اساس گزارش آخرین تحلیل پروژه مناسب‌سازی که توسط دبیرخانه ستاد هماهنگی و پیگیری مناسب سازی کشور در ساختمانهای ۳۹ دستگاه اجرایی در ۳۱ استان بر اساس ۱۳ آیتمِ مشخص، انجام شد، نتایج ناخوشایندی به دست آمده است. در رتبه‌بندی که بر اساس توزیع استانی صورت گرفته، تهران مقام آخر را از نظر مناسب سازی به دست آورده، این در حالیست که شهر یزد به عنوان مقام اول در این زمینه، در تحقق اهداف مناسب سازی به طور کامل موفق نبوده است. در گزارشی دیگر، سازمان نظام پزشکی کمترین میزان تحقق اهداف مناسب‌سازی در ساختمان های مرتبط با خود را داشته و سازمان بهزیستی بیشترین درصد تحقق را به خود اختصاص داده است.
بر اساس تجربیات موجود، رعایت ضوابط مناسب سازی در مرحله طراحی و ساخت بسیار کم هزینه‌تر از مناسب‌سازی فضاهای ساخته شده و در حال بهره برداری است. توجه به این نکته ضروری است که اجرای صحیح این ضوابط نیازمند تجهیزات و مصالح ویژه ای نیست بلکه صرفاً به وجود یک دانش فنی و آگاهی عوامل انسانی موثر در فرایند طراحی و اجرا مرتبط است. باید بدانیم که محیط و نحوه تعامل آن با انسان، تعیین کننده میزان معلولیت افراد است. با یک نگاه انسان مدارانه به شهر و در شرایط آرمانی، مناسب سازی فضاهای شهریِ ساخته شده، بی معنی خواهد بود چرا که در چنین شهری، در طراحی و برنامه ریزی اولیه برای ساخت عناصر شهری، رعایت حقوق معلولان و فراهم ساختن شرایط آسایش همه‌جانبه ایشان نه به عنوان یک واجب قانونی بلکه به عنوان یک تکلیف انسانی و بدیهی تلقی می‌شود. با چنین رویکردی شهر بدون مانع از یک تفکر انسان مدار و هوشمندانه نشات می گیرد و از مهمترین مولفه های یک شهر سالم است.
سولماز رضایی
دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری