theme
یادداشت با موضوع “تاب آوری شهری”
دکتر سولماز رضایی
روزنامه آفتاب یزد – ۱۲ بهمن ماه ۹۶ صفحه ۱۰
تاب آوری شهری
بلایا و سوانح طبیعی در قرون متمادی همواره جوامع انسانی را مورد تهدید قرار داده و در حوزه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سکونتی، زیست محیطی و … زندگی انسان ها را به مخاطره انداخته است. تا اواخر قرن نوزدهم رویکرد و نگرش غالب در موضوع کاهش آسیب پذیری در مقابله با حوادث مبتنی بر مفاهیم نظری مدیریت بحران بود. اما با گذاشت زمان نگاه های کارشناسی به وجه اجتماعی مبحث آسیب پذیری، توسط کارشناسان و اندیشمندان جدی تر شد و تفکر غالب مدیریت بحران و تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری جای خود را به مفهوم جدیدی به نام تاب آوری در مقابل سوانح داد.
تاب آوری مفهوم جدیدی در طراحی شهری است که رویکرد اصلی آن طراحی با آسیب پذیری کمتر و انعطاف پذیری بیشتر برای شهر ها در برابر تنش ها و حوادث است به گونه ای که یک شهر تاب آور، شهری آماده است که در مواقع اضطراری به سرعت به شرایط جدید پاسخ داده و با کمترین آسیب به کار خود ادامه می دهد.
مفهوم تاب آوری برای اولین بار در سال ۱۹۷۳ توسط شخصی به نام هولینگ مطرح شد. مطابق تعاریف بیان شده توسط وی، تاب آوری معیاری از توانایی سیستم برای جذب تغییرات است در حالی که هنوز مقاومت قبلی وجود دارد. در تعریفی دقیق تر تاب آوری توانایی سیستم های تحت استرس در بازگشت به حالت اصلی و توانایی باز سامان دهی خود است.
سوانح و بلایای اتفاق افتاده در دهه های اخیر نشان می دهد که جوامع و افراد به بیشتر از هر زمان دیگری آسیب پذیر تر شده اند و اغلب توجه به کاهش آسیب پذیری تا بعد از وقوع بلایا و حوادث اتفاق می افتد. تاب آوری مفهومی است که در مواجهه با غافلگیری ها و اختلالات معنی پیدا می کند. به عبارتی در مواجهه با سوانح و حوادث برای روبرو شدن با معضلات، رویکرد پیش بینی در نظر گرفته شده و در برابر مشکلات ناشناخته از رویکرد تاب آوری استفاده می شود.
طراحی شهری تاب آور، در بخش کالبدی ابعاد مختلفی دارد. در بعد فرم، وجود فضاهای شاخص و ایمن در بافت شهری، پیش بینی فضاهای باز چند منظوره، توجه به نظام بلوک بندی، عدم وجود ریزدانگی بافت و … در جهت افزایش تاب آوری کمک می نماید. در بعد فضا می توان به تاثیر ویژگی های فضایی که تاب آوری شهری را ارتقاء می دهد، اشاره نمود. از جمله وجود خوانایی در محیط، احساس تعلق خاطر و حس مکان. چرا که احساس تعلق خاطر می تواند در نوع برخورد صاحبان فضا قبل از وقوع سانحه از طریق مقاوم سازی و بعد از آن به واسطه مشارکت در بازسازی موثرباشد. در بعد فعالیت، تاب آوری در برابر سوانح متاثر از ویژگی های مکان مانند کاربری زمین و دسترسی است. کاربری زمین رایج ترین مسئله در برنامه ریزی و طراحی شهری تاب آور، انعطاف پذیری و کاهش آسیب پذیری است که از توسعه مناطق در معرض خطر جلوگیری می کند. در طراحی شهری با در نظر گرفتن مواردی چون ساخت و ساز در مناطق امن، ساخت شبکه ای از فضای باز، ایجاد تنوع کاربری های سازگار و انتقال کاربری های جاذب جمعیت به مناطق امن، می توان سطح تاب آوری شهری را ارتقاء بخشید.
یک شهر با تاب آوری قابل قبول و همه جانبه مشخصات گوناگونی دارد. مشخصاتی از قبیل پیروی همه جانبه از قوانین معقول ساخت و ساز، وجود دولت های محلی فراگیر، اختیار و قدرت لازم برای حضور مردم در تصمیم گیری و برنامه ریزی شهر، توانایی مقابله سریع، اجرای راهکار های بازیابی فوری و بسیاری خصوصیات دیگر. اما یکی از مهمترین خصوصیات یک شهر تاب آور، عملکرد سرمایه انسانی در شهرهاست. سرمایه انسانی، مهارت، دانش و سطح اطلاعات شهر را در ارتباط با بهبود وضعیت تاب آوری می سنجد. افزایش دانش و مهارت در برابر درک خطر توسط شهروندان و ارتقاء توانایی در راستای توسعه راهبردهای کاهش خطر، ویژگی مهم یک شهر تاب آور است که لازمه آن ارائه ی آموزش همه جانبه است.
یکی از جنبه های مهم تاب آوری شهری، جنبه ی اجتماعی آن است که اگر بیشتر از توجه به زیرساخت های کالبدی و فیزیکی اهمیت نداشته باشد، به همان اندازه دارای اهمیت است. در شهری که انواع جرائم، بی خانمانی، بیکاری و فقدان آموزش کافی، مشهود و نمایان است، دیگر تمرکز دقیقی در حوزه پیشگیری از بلایا وجود نخواهد داشت. تاب آوری اجتماعی شامل شرایطی است که تحت آن افراد و گروه های اجتماعی با تغییرات محیطی انطباق می یابند. ایجاد توانمندی در تاب آوری اجتماعی، توان یک اجتماع برای بازگشت به تعادل یا پاسخ مثبت به مصیبت ها است. به عنوان مثال وجود یک شبکه اجتماعی نزدیک و صمیمی سبب ارتقاء تاب آوری بزرگسالان در برابر جنبه های منفی پیری می شود. اثر این تاب آوری به اندازه ای است که ممکن است در جامعه ای آسیب پذیری بالا باشد ولی ارتباطات اجتماعی به قدری قوی باشد که برگشت از حالت آسیب دیده بسیار سریع رخ دهد.
سولماز رضایی
دکترای برنامه ریزی شهری
