theme
یادداشت با موضوع “بافت های فرسوده و وضعیت آن در کشور”
دکتر سولماز رضایی
روزنامه آفتاب یزد – ۳۰آذر ماه ۹۶ صفحه ۱۲
بافت فرسوده به فضاهایی شهری اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، معضلات اجتماعی و زیست محیطی و عدم وجود زیرساخت های شهری پیرامونی، آسیب پذیر بوده و ارزش اقتصادی کمی دارند. به طور معمول کاهش کارایی هر پدیده ای زمینه لازم برای فرسودگی آن را فراهم می کند. در محدوده های شهری نیز هنگامی که شرایط یک زیست مطلوب اجتماعی و اقتصادی فراهم نباشد، بافت شهری به سوی فرسودگی هر چه بیشتر سوق پیدا می کند. بنابر این مفهوم فرسودگی یک بافت شهری، ناکارآمدی و تقلیل سطح کارایی آن نسبت به سایر محدوده های شهری است. بافت های فرسوده در کلیت آسیب ها، وجوه مشترکی دارند اما عوامل موثر فرسودگی در آن ها می تواند ماهیتی متفاوت داشته باشد که در سه دسته قابل تقسیم است:
بافت های دارای میراث شهری: که علی رغم وجود فرسودگی در آن ها، دارای فضاها، بناها و تاسیسات با ارزشی به لحاظ تاریخی می باشند و میراثی فرهنگی برای یک شهر به حساب می آیند. آگاهی از اهمیت تاریخی این عناصر باعث می شود تا در مرحله مداخله، نقش هویت بخش این بافت ها مورد توجه قرارگرفته و نهاد های دخیل در مباحث مرتبط با میراث فرهنگی کشور در این مرحله نقش نظارتی خود را به طور کامل و دقیق ایفا نمایند.
بافت های شهری: بافت هایی هستند که در محدوده قانونی شهرها قرار داشته و به لحاظ وجوه قانونی مالکیت، ایرادی به آن ها وارد نیست. این بافت ها وقتی به وجود می آیند که قشر ضعیف جامعه در فضای درون شهری و برون شهری که با گسترده شدن شهر اکنون بخشی از آن به حساب آمده و در محیطی که به لحاظ ایمنی، استحکامات و زیرساخت های شهری دچار نقصان می باشند، ساکن می شوند.
بافت های حاشیه ای: سکونت گاه هایی غیر رسمی که در حاشیه شهرها و کلان شهرها به دلیل سطح پایین درآمد برخی از متقاضیان سکونت در شهر ها شکل می گیرد.
در حال حاضر بیش از ۷۰ هزار هکتار اراضی بافت فرسوده و ناکارآمد در کشور وجود دارد که جمعیتی نزدیک به ۹ میلیون نفر در آن ها ساکنند. همچنین بر اساس برررسی های به عمل آمده ۵ درصد وسعت کلانشهر تهران را بافت های فرسوده تشکیل می دهد که حدود ۱۵ درصد از جمعیت شهری یعنی بیش از یک میلیون و صد هزار نفر در آن سکونت دارند. این فضاها تمام سه شاخص اصلی ریزدانگی، ناپایداری و نفوذ ناپذیری که شاخص های اصلی ملاک عمل کشور در بافت های فرسوده می باشد را دارا می باشند. به عبارتی در این محدوده ها بیش از ۵۰ درصد بلوک ها مساحتی کمتر از ۲۰۰ متر مربع دارند، بیش از ۵۰ درصد بلوک ها ناپایدارند و نیز معابر بیش از ۵۰ درصد از بلوک ها عرضی کمتر از ۶ متر دارند. همچنین خارج از این محدوده نیز بخشی از بافت های شهر تهران یکی از این سه شاخص اصلی را داشته و در حال فرسوده شدن می باشند.
به طور کلی سه نوع مداخله در زمینه بافت های فرسوده با توجه به نوع آن ها و میزان وفاداری به گذشته قابل انجام می باشد:
۱- بهسازی: که رویکرد اصلی در این نوع از مداخله حفظ آثار و هویت بناست که در این روش هدف اصلی، احیاء بافت قدیم شهری و ارتقای ارزش اجتماعی محله های قدیمی است.
۲- نوسازی: این روش وقتی استفاده می شود که فضای شهری کارکرد قابل قبولی داشته اما به دلیل فرسودگی، بازدهی و کارایی آن کاهش می یابد. این روش باعث بازیابی حیات شهری در محدوده تحت عمل می شود.
۳- بازسازی: که در این روش هیچ گونه الزامی برای حفط شرایط گذشته وجود ندارد و اقدام لازم از تخریب بنای موجود تا ساخت مکان های جدید صورت می پذیرد.
بر اساس قوانین موجود در کشورمان نهاد ها و دستگاه های متعددی در خصوص بافت های فرسوده دارای وظایفی مشخص هستند. بر اساس بند “د” تبصره ذیل ماده ۱۷۱ قانون برنامه ۵ ساله پنجم، وزارت راه و شهرسازی و شهرداری ها به نوسازی سالانه ۱۰درصد از بافت های فرسوده مکلف می باشند که این میزان با آنچه در عمل اتفاق افتاده است فاصله زیادی دارد. علی رغم تسهیلات در نظر گرفته شده در این زمینه مانند صفر کردن هزینه های متفرقه، بخشودگی جرایم، رایگان کردن هزینه انشعابات، اعطای تراکم ۱۸۰ درصدی در این بافت ها و ارائه رایگان خدمات نوسازی توسط دفاتر خدمات نوسازی، همچنان هزینه های نوسازی و بهسازی با آنچه باید باشد فاصله زیادی دارد. به گفته برخی مسئولان، علی رغم بودجه ۶۴۰ میلیارد تومانی در نظرگرفته شده برای مسئله بافت های فرسوده در کشور در سال ۹۶ که نسبت به سال قبل نیز رشد فزاینده ای داشته، حل این مسئله به منابع و تسهیلات بسیار بیشتری نیاز دارد. هر چند از این میزان نیز تنها ۳۰ درصد تخصیص پیدا کرده است. همچنین بر اساس مصوبه دولت مقرر بود سالیانه ۳۰۰ هزار فقره وام به ساکنان این بافت های تعلق گیرد که از این میزان طی چهار سال گذشته تنها ۳۸ هزار وام به متقاضیان پرداخت شده است. آنچه مشهود است برای رسیدن به جایگاهی مناسب در مقوله ترمیم بافت های فرسوده، مهترین مسئله تامین منابع مالی لازم است که می بایست از تمامی راهکارهای موجود برای تامین این منابع به نحو مطلوب استفاده نمود.
سولماز رضایی
دکترای برنامه ریزی شهری
