شهر و منطقه در ایران

شهر سازی سنتی ایران
همانطور که هنوز هم قسمتهایی از آتار تمدن و سکونت در ایران ، زیر خاک این سرزمین پهناور مدفون است ، بخش عظیمی از دستاورد های این تمدن سکونت در این مملکت از نظرها پنهان مانده است . اگر چه تاریخ سکونت در ایران به بیش از ده هزار سال می رسد ، ولی پیشینه های تمدن شهری آن معرفی نشده است . خصوصیات شهرنشینی و شهرسازی ایران ، علی رغم غنای خود ، همانند خلاقان ، طراحان وبرنامه ریزان آنها ، به صورتی گمنام باقی مانده است .
موقعیت ایران ، آنرا از نظر ارتباطی و دسترسی به دریا ، شرایط طبیعی ، استقرار در فاصله حدودی سه قاره بزرگ (خاورمیانه)ممتاز می کند .
آثار باقی مانده در ایران به سیر تحول سکونت برحسب شرایط مختلف طبیعی و اجتماعی و تاریخی اشارت دارد.
همانطور که معمولا در ایجاد شهرها ، عوامل مختلفی دخالت دارد ، برپیدایش و گسترش شهرهای ایران نیز شرایط جغرافیایی ، اجتماعی ، آئین و مذهب ، دفاع و امنیت ، بازرگانی ، نوع حکومت و مانند آنها تاثیر داشته است . کندوکاو در زمینه پیدایش شهرها و تاریخ سکونت شهری کشور در مجال این نوشته نیست . مراد آن است تا اهمیت مطالعه در جهت شناخت شهرسازی گمنام این سرزمین پهناور را یادآور شده و لزوم پزوهش بیشتر را مورد تاکید قرار دهد .
شهرها برای استمرار حیات خود ، علاوه بر موقعیت مناسب به شرایط مساعد طبیعی ، ارتباط فرهنگی و اجتماعی و حیات اقتصادی نیاز دارند.
در ارتباط با عوامل طبیعی ، شهر های سنتی ایران ، خود به نحوی با محیط مطابقت داده است که گویی خود محیط می باشد . یک شهر کوهستانی ایران ، همان خصوصیاتی را داراست که شرایط کوهستانی آن محیط ایجاب می کند . در مناطق کویری ، شهرها به نحوی شکل گرفته است که تابعی از شرایط محیط باشد .
اگر چه دانش فنی نسبت به زمان ، شرایط ویژه خود را داشته ، ولی شهرسازی گذشته ، فنونی بس شگرف در استفاده مطلوب از طبیعت ارائه کرده است . کافی است به فنون آبیاری در نقاط مختلف ایران ، بویژه دشتهای خوزستان و اصفهان نظری افکنده و حفر قنات در مناطق کم آب مورد توجه قرار گیرد .
از نظر اجتماعی و فرهنگی ، موضوع از اهمیت برخوردار است . در شهرسازی سنتی ، مردم دارای یک زندگی فردی (خانواده) و یک زندگی جمعی (اجتماع)اند . ارتباط اجتماعی در یک فضای همسایگی (محله) از لازم و ملزومات زندگی در شهر است . ارتباط خانواده ها با یکدیگر ، بازی کودکان باهم ، روابط مردم محله ها ، محل اجتماع و انجام مراسم مختلف در شهرهای ایران به لازمه برقراری رابطه صمیمی و اجتماعی مردم با یکدیگر اشاره دارد .

شهرسازی قبل از اسلام

در شهرسازی ایرانی و در دوران قبل از اسلام شهر به سه فضای مشخص کهندژ (فضای حکومتی و اداری شهر) شارستان (فضای پیرامون کهندژ) و ربض (فضای بیرونی گرداگردشهر) تقسیم می شده است . در دوران اسلامی فضای حکومتی که در میان شهر قرار داشت ، جای خود را به فضای اجتماعی (مسجد و تاسیسات مذهبی)داد . فضای حکومتی نیز از فضای اجتماعی و مرکزی شهر فاصله گرفته و در کناره ای از شهر قرار گرفت .

شالوده شهر ایرانی

شالوده شهر ایرانی در چهار عامل اصلی قابل تشخیص بود و عبارت از : فضای مسکونی (محله) ، فضای اقتصادی (بازار و بازارچه) ، فضای تاسیساتی (آب انبار ، گرمابه ، مسیرهای آب ، فضاهای باز …)و فضای مربوط به شبکه راهها می باشد .
در شهرهای ایران ، مهمترین عامل در برقراری حیات شهری ، فضای اجتماعی و فرهنگی (مسجد)است که ارتباط مردم را در شهر و محلات برقرار می کند . (باشهرو منطقه در ایران ؛ دکتر اسماعیل شیعه ۵)